فراز و نشیب‌های «گفتوگوی صریح» در قاب رسانه سرد
01:00 2023/11/07
تضارب آراء و بررسی نگرش‌ها و نظرات مختلف منجر به بروز ایده‌های منسجم و کاربردی خواهد شد و این امکان، یعنی گفتوگو میان صداهای مختلف و متفاوت، هر چند کم اما در برهه‌هایی خاص از خلال برنامه‌هایی در قاب تلویزیون ایجاد شده است. یکی از کارکردهای رسانه‌های عمومی و دولتی، فراهم کردن بستری برای شنیدن صدای گروه‌های مختلف فکری است. «پارک ملت» از قاب شبکه یک سیما و «زاویه»، «شوکران» و «شیوه» از جمله برنامه‌های شاخص گفتوگو محور مبتنی بر گفت‌وگوهای چالشی و صریح بودند که در سال‌های اخیر از قاب شبکه 4 روی آنتن می‌رفت. اساسا یکی از ملزومات پیشبرد ایده گفتوگو در سطح ملی، خلق فضایی برای تضارب آراء و گفتوگو بر سر مسائل روز کشور در تریبون‌های عمومی است. در ادامه مروری بر 4 برنامه شاخص گفتوگو محور تلویزیون در سال‌های اخیر داشته‌ایم.
پارک ملت
برنامه ترکیبی گفتوگو محور «پارک ملت» از مرداد ماه سال 90 شب‌ها از قاب شبکه یک سیما پخش می‌شد. این برنامه با اجرای محمدرضا شهیدی فر، سعی در ارائه‌ی فرم و محتوایی متفاوت داشت که به اعتقاد او تمرینی برای گفتوگو به شمار می‌رفت.
شهیدی فر در گفتگویی در خصوص نامگذاری «پارک ملت» گفته بود که «اسم‌ها نشانه هستند و می‌توانند دلالت‌های معنایی مختلفی داشته باشند که ترجیح می‌دهم خود مردم، یک به یک، این دلالت را انجام دهند. اینها تابع رمز‌گذاری شخصی هر بیننده است و خوب است که به همان صورت بماند. هر یک از این رمزگذاری‌های شخصی، درست است و این طور نیست که بگوییم غلط باشد.»
او در خصوص هدفگذاری این برنامه نیز معتقد بود که اساس آن تمرینی برای گفتوگو بوده است. او در این باره نیز گفته است: «چیزی که بیشتر از همه در این برنامه در ذهن ما بوده، این بوده که تمرینی برای گفتوگو بین مردم، با مردم و بین مردم و نخبگان و بین نخبگان و مردم باشد؛ چیزی که ما خیلی کم تمرین می‌کنیم و شاید چندان هم بلد نباشیم. به لحاظ شکلی، هدفگذاری اصلی ما تمرین گفتوگو بوده است.»
«پارک ملت» در طول مدت پخش گاهی دچار حواشی نیز می‌شد و با خط قرمزهایی هم مواجه شده بود. به گفته محمدرضا شهیدی فر، سازنده این برنامه گفتوگو محور، به 20 تا 30 درصد از اهداف اولیه سازندگانش نزدیک شده است.
او درباره خط قرمزهایی که این برنامه گاهی درگیر آن‌ها می‌شد نیز گفته است که «ما در سازمان صداوسیما و با سیاست‌های این سازمان کار می‌کنیم. خط قرمز در همه‌ی تلویزیون‌های جهان بوده و همیشه وجود داشته و اینجا هم هست. مثل همه جای دیگر جهان که هر رسانه‌ای خط قرمزهایی دارد، رسانه‌ی ما هم قطعا خط قرمزهایی دارد.»
فصل اول برنامه گفتوگو محور «شوکران» به تهیه‌کنندگی و سردبیری «پیام فضلی‌نژاد» از مردادماه 97 با محوریت «گفت‌وگوهاى چالشى با متفکران ایران امروز» در حوزه اندیشه، فرهنگ و سیاست، با وجود تمام سختی‌های ساخت برنامه‌ای گرم در مدیوم سرد و عامه پسند تلویزیون، از قاب شبکه چهار سیما پخش می‌شد. برنامه‌ای که می‌کوشید مسائل حوزه اندیشه را به شکلی که قابلیت ارائه در عرصه عمومی را داشته باشد، مطرح کند.
سیدعبدالله انوار، مهدى محقق، شاهین فرهت، داوود هرمیداس باوند، مهدی محقق، هوشنگ ماهرویان، غلامرضا اعوانى، حمید پارسانیا، سیدحسن امین، منوچهر آشتیانى از جمله چهره‌های شاخصی بودند که به عنوان مهمان در فصل نخست «شوکران» حضور یافته بودند.
این برنامه گفتوگو محور که محصول مشترک شبکه چهار سیما و حوزه هنری بود، به سبب «ترویج آزاداندیشی» کاندیدای جشن هنر انقلاب و همچنین برای بهترین اجرا نامزد جشنواره جام جم شد. در همان سال «شوکران» به عنوان پربیننده‌ترین برنامه از نگاه مخاطبان شبکه چهار سیما در سال 97 نیز برگزیده شد.
فصل دوم «شوکران» از آبان 98 با حضور اندیشمندان داخلی و خارجی از جمله «سیدحسین نصر» فیلسوف ۸۶ ساله و استاد دانشگاه جرج واشنگتن، «احمد مهدوی دامغانی» اسلام‌شناس ۹۵ ساله و استاد دانشگاه هاروارد، «مهدی محسنیان‌راد» ۷۴ ساله استاد رسانه و علوم ارتباطات، «باقر ساروخانی» متفکر ۸۰ ساله و پدر جامعه‌شناسی ارتباطات، «سیدمحمد مهدی میرباقری» رئیس فرهنگستان علوم اسلامی قم، کریم مجتهدی فیلسوف ۹۰ ساله، «حاتم قادری» سیاست‌پژوه ۶۳ ساله، «لوریس چکناواریان» موسیقی‌دان ۸۲ ساله، دکتر «ابوالحسن تنهایی» جامعه‌شناس ۶۸ ساله و «شیرین هانتر» ۷۴ ساله، عضو شورای روابط خارجی آمریکا و شورایی موسوم به «شورای ملی ایرانیان آمریکا» (سازمان نایاک) برای پخش از شبکه چهار سیما تولید شده بود.
«شوکران» با اجرای پیام فضلی نژاد در مدتی کوتاه مجالی برای گفت‌وگوهای اندیشه‌ای و بستری برای تفکر در قاب رسانه ملی را باز کرد. بی‌طرفی فضلی نژاد مهمانان مختلف از جناح‌های مختلف فکری را به بحث دعوت می‌کرد و امکان گفت‌وگویی صریح بر سر مسائل حیاتی ایران را فراهم می‌کرد.
اما دو قسمت پایانی فصل دوم «شوکران»، گفتوگو با «سیدحسین نصر» استاد دانشگاه جرج واشنگتن و «شیرین هانتر» ۷۴ ساله، عضو شورای روابط خارجی آمریکا و «شورای ملی ایرانیان آمریکا» (نایاک) از تلویزیون پخش نشد. در آن برهه فشارهای بیرون از سازمان صداوسیما علت خروج این برنامه از کنداکتور پخش شبکه چهار سیما عنوان شد و روابط عمومی «شوکران» در اطلاعیه‌ای اعلام کرد: «پس از تلاش «روزنامه کیهان» برای عدم پخش «برنامه شوکران»، روابط عمومی شبکه چهار سیما از پخش گفتوگوی پیام فضلی‌نژاد با پرفسور «شیرین هانتر» عضو شورای روابط خارجی آمریکا، در موعد مقرر خبر داد.» برنامه‌ای که البته به پخش تلویزیونی نرسید.
مورد دیگر عدم پخش گفتوگوی «شوکران» با سعیدرضا عاملی، دبیر سابق شورای عالی انقلاب فرهنگی بود. همان زمان پیام فضلی نژاد در رابطه با این مسئله گفت: به سبب مخالفت غیرحرفه‌ای دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی (سعیدرضا عاملی) با پخش گفتوگوی چالشی وی، علیرغم نظر مساعد مدیر محترم شبکه چهار، متاسفانه شوکران این هفته نیز روی آنتن نمی‌رود. آنچه باید گفته و نقد شود، تا ابد و با اعمال فشار، نمی‌تواند از نظرها پنهان بماند.
برنامه گفتوگو محور زاویه از سال 97 با اجرا و سردبیری حبیب رحیم پور ازغدی به صورت زنده روی آنتن شبکه چهار سیما رفت. برنامه‌ای بر پایه گفت‌وگوهای چالشی که پس از مدتی جای خود را در میان اهالی فرهنگ و هنر باز کرد.
زاویه با اجرای حبیب رحیم پور که رفته رفته جای خود را در میان اهالی اندیشه باز کرده بود، در پی اهانت یکی از مهمانان برنامه تعلیق شد. در واقع ادبیات یکی از مهمانان برنامه «زاویه» توهین به رئیس جمهور تلقی شد و معاون حقوقی ریاست جمهوری اعلام کرد که به این علت از صداوسیما شکایت خواهد کرد. این موضوع تا جایی پیش رفت که علی عسکری رئیس رسانه ملی بابت این اتفاق مجبور به عذرخواهی شد.
در همان مقطع حبیب رحیم پور ازغدی اعلام کرد که از برنامه «زاویه» اخراج شده است، موضوعی که بلافاصله از سوی معینی پور مدیر شبکه چهار تکذیب شد.
حبیب رحیم پور اما در گفتوگو با «فرهیختگان» در خصوص این اتفاق گفته است: من اخراج شده‌ام. به‌نظر می‌رسد دنبال بهانه‌ای می‌گشتند. به این دلیل که برنامه زاویه انتقادی بود، استقلال رای داشت و به‌دنبال این بود که فضا را از تک‌صدایی دربیاورد. مساله‌اندیش بود و به‌طور کل چند مولفه اینچنینی داشت که این هزینه‌ها را برایش می‌تراشید. درمورد میهمان همه‌چیز هماهنگ می‌شود. مدیر گروه، مدیر شبکه، حراست سازمان و خیلی‌های دیگر می‌دانند که چه کسی می‌آید. غیر از اینها مدیر پخش، پای پخش زنده نشسته است. مگر برنامه زنده تلویزیونی توئیتر است که کسی مثل من در آنجا به‌تنهایی تصمیم بگیرم چه چیزی منتشر کنم؟ این برنامه اکانت شخصی من نیست بلکه در صداوسیما روی آنتن می‌رود و صداوسیما ساختار مشخصی دارد. در انتهای برنامه هم من مجددا تذکر دادم و سازمان را تبرئه کردم. گفتم آنچه بیان شد، مواضع شخصی ایشان است و مواضع سازمان و این برنامه نیست. در این وضعیت آوردن اساتید جلوی دوربین صداوسیما واقعا کار طاقت‌فرسایی است. این وضعیت در صداوسیما به‌طور تصاعدی مشکل‌تر می‌شود؛ چون به صداوسیما بی‌اعتماد شده‌اند و این بی‌اعتمادی با همین رفتارها اتفاق می‌افتد.
همان زمان ۱۳ تشکل دانشجویی کشور در واکنش به اخراج مجری برنامه زاویه طی نامه‌ای خواستار عذرخواهی رئیس صدا و سیما از مردم به دلیل بستن راه گفتگو در رسانه ملی شدند.
همچنین عطالله بیگدلی نیز که ادامه برنامه «زاویه» با حضور او روی آنتن رفت، در همین باره گفت: برادرمان آقای رحیم پور ازغدی چند روز پیش با بنده تماس گرفتند و اظهار لطفی کردند و گزارشی از وضعیتی که برنامه زاویه و شخص ایشان در آن هستند را به من گفتند و گفتند که با توجه به علقه‌ای که خودشان به برنامه زاویه دارند، دوست ندارند به برنامه خدشه‌ای وارد شود و یا تعطیل شود. ایشان برای ادامه برنامه مذاکراتی کردند و شروطی داشتند با دوستان در صداوسیما و این مذاکرات تا همین قبل از برنامه ادامه داشت و در مجموع فارغ از اینکه چه اتفاقاتی افتاد، توافق انجام نشد و آقای رحیم پور امر کردند به بنده که عهده داری اجرا را داشته باشم.
البته بعدها فصل جدید برنامه «زاویه» با هدف بررسی اجتماعی - فرهنگی با تهیه کنندگی و اجرای سید مهدی ناظمی از شبکه چهار سیما روی آنتن رفت. طرح نظریات و تحلیل دیدگاه‌های جدید در رشته‌های مختلف علوم انسانی و مداقه در نظریات اندیشمندان کشور از جمله سرفصل‌های زاویه در دوره جدید پخش آن اعلام شده است.
ناظمی پیشتر در خصوص نقطه شروع این برنامه گفته بود: سیاست شبکه چهار بر این اساس است که همانگونه که اداره برنامه‌های مختلف به متخصصین سپرده می‌شود، حتی المقدور اجرای برنامه‌ها نیز در شبکه چهار توسط متخصصین حوزههای مختلف صورت گیرد. سیاست کلی صداوسیما هم در حالت کلی این بود که رفته رفته اجرای برنامه‌ها از مجری سلبریتی به سمت و سوی اجرا توسط مجری متخصص برود.
«شیوه» با اجرای عطاالله بیگدلی از مهرماه سال گذشته روی آنتن شبکه چهار رفت. «شیوه» برنامه‌ای گفتوگو محور است که علاوه بر مسائل روز ایران به بحث و گفتوگو با کارشناسان و صاحبنظران در حوزههای حقوق، علوم سیاسی، علوم اجتماعی و مفاهیم بنیادین آن می‌پردازد. به طور کلی یکی از کارکردهای رسانه و به‌طور خاص شبکه‌های تلویزیونی فراهم کردن بستری مناسب برای شنیدن صحبت‌های گروه‌های مختلف فکری است و شیوه در ایام ملتهب پاییز سال گذشته به خوبی چنین نقشی را ایفا کرده بود.
شیوه که آغازگر فصل جدیدی از گفت‌وگوهای صریح در قاب تلویزیون محسوب می‌شد، میزبان چهره‌هایی شد که تا پیش از این حضورشان در تلویزیون کمرنگ بود. چهره‌هایی نظیر بیژن عبدالکریمی، شهریار زرشناس، محمد فاضلی، سعید حاجی ناصری، تقی آزاد ارمکی، ابراهیم فیاض، سعید شریعتی، جلیل محبی، شهاب طباطبایی، علی خضریان، احمد زیدآبادی و محمدصادق کوشکی از جمله چهره‌هایی بودند که مناظره‌هایی میان آن‌ها برگزار شد.
برخی منتقدان در همان زمان پخش برنامه تسلط بیگدلی بر مباحث، توانایی در تلخیص سخنان مهمانان و بیان و حرکات بدن همدلانه و تلاش او برای وقت‌دهی منصفانه را تحسین کرده بودند. البته بیگدلی پیشتر سابقه اجرا در برنامه «زاویه» را نیز داشته و جایگزین حبیب رحیم پور ازغدی در این برنامه شده بود.
عطاالله بیگدلی، مجری برنامه شیوه در خصوص این برنامه گفته است: قرار بود شبکه چهار به‌صورت روزانه، یک برنامه تخصصی با موضوعات متنوع داشته باشد. حوزه حقوق و علوم سیاسی در روز شنبه، حوزه تاریخ یکشنبه‌ها، دوشنبه‌ها فلسفه، سه‌شنبه‌ها دین‌پژوهی و سوره و چهارشنبه‌ها برنامه زاویه باشد. برنامه اصلی که مدیر شبکه پیشنهاد داشت این بود و شیوه هم یک جلسه قبل از اربعین روی آنتن رفت و بقیه برنامه‌ها هم یکی، دو جلسه قبل از اربعین پخش شدند. ادامه برنامه‌ها به اتفاقات اخیر خورد و پیشنهاد شد چند جلسه در شیوه، مدل اجرا را عوض کنیم و حالت مناظره‌تر برویم. ابتدا ذهنیتی برای ماحصل کار نداشتیم اما مناظره اول که برگزار و استقبال شد دوستان گفتند ادامه دهید.
تلویزیون در دهه‌های گذشته به ویژه در دهه 90، با وجود برخی برنامه‌ها در حوزه اندیشه، محملی برای تاک شوها و گفتوگو میان سلبریتی‌های زرد و کم‌مایه شده بود. پایین آمدن سطح بحث‌ها به علائق و جنبه‌هایی از زیست روزمره بازیگران نوعی سانسور نرم را نیز از خلال برنامه‌های تلویزیونی اعمال می‌کرد. گویی به شکلی عامدانه آنتن رسانه دولتی و عمومی کشور به دست چهره‌های کم‌سواد و زرد داده می‌شد تا راه مباحثه بر سر مسائل مهم کشور بسته شود. امروزه اما با مشاهده تاثیر برنامه‌های گفتوگو محوری همچون «شیوه» در فضای عمومی، اهمیت گفتوگوی چالشی در خصوص مهم‌ترین مسائل کشور برای عموم مردم و سیاستگذاران رسانه‌ای روشن شده است.
تلویزیون اساسا مدیومی است که می‌توان از آن برای سرگرمی و آگاهی بخشی توأمان بهره برد، اما به تدریج شبکه‌های تلویزیونی غیر تعمیم پذیر و متناسب با لایه‌های مختلف حوزه فرهنگ نیز پدید آمده‌اند. نباید فراموش کرد که مخاطب اصلی تلویزیون، مخاطب عام و محل تماشای آن فضای عمومی خانواده است. اما سیاستگذار رسانه‌ای ناچار است برای مخاطب خاص، شبکه‌هایی خاص یا دست کم برنامه‌هایی خاص را تدارک ببیند؛ برنامه‌هایی که در آن‌ها از فرم‌‌های گرم رسانه‌ای همچون مناظره، میزگرد و... استفاده شود.
اما همچنان شاهدیم برخی مدیران با غفلت از تضاد ساختاری و ماهیت کلی تلویزیون و اقتضائات این رسانه، سرگرمی‌سازی و ایجاد فرح در مخاطب عام را همچون گذشته به عنوان یک اصل تغییر ناپذیر پذیرفته‌اند. غافل از اینکه نمی‌توان صرفا تلویزیون را به عنوان ظرفی در نظر گرفت که هر مظروفی را بتوان درون آن ریخت.
همچنان که شاهد بودیم در سال‌های اخیر برای برخی برنامه‌های گفتوگو محور محدودیت‌هایی اعمال شده است؛ اتفاقاتی که اعتبار تلویزیون را زیر سوال می‌برد، مخاطبان را از آن دور می‌سازد و جریان گفتوگو و اندیشه را با کندی مواجه می‌کند.
پایان پیام/
