تأثیر «نگاه به شرق» در همگرایی و همکاری‌های ایران و ازبکستان
11:44 2023/06/26
«بختیار ایرگاشف» مدیر مرکز ابتکارات پژوهشی «معنا» در ازبکستان با اشاره به اهمیت و نتایج سفر رسمی «شوکت میرضیایف» رئیس جمهور این کشور به ایران به پرسش‌های خبرنگار خبرگزاری فارس در دوشنبه پاسخ داد.
: پس از مدت زمان طولانی، هفته قبل سفر رسمی «شوکت میرضیایف» رئیس جمهور ازبکستان به جمهوری اسلامی ایران انجام شد. به نظر شما، این سفر در جهت توسعه روابط و همکاری‌های میان دو کشور از چه اهمیتی برخوردار است؟
: در واقع سفر رئیس جمهور ازبکستان به جمهوری اسلامی ایران پس از یک فاصله طولانی انجام شد. به صورت طبیعی مقدمات این سفر از مدت‌ها پیش پیگیری می‌شد. البته در گذشته دلایلی وجود داشت که به هر شکلی مانع از برگزاری سفر در عالی‌ترین سطح می‌شد، اما خوشبختانه این مهم اتفاق افتاد و آن را به طور قطع می‌توان نقطه عطف بزرگی در تاریخ روابط دوجانبه ازبکستان و ایران ارزیابی کرد.
همانگونه که می‌دانیم روابط ایران و ازبکستان طی سه دهه گذشته فراز و فرودهایی داشته و حتی در برخی مراحل، تماس‌‌های سیاسی و اقتصادی به حداقل ممکن رسیده بود. این امر با دلایلی نظیر اعمال تحریم‌ها علیه ایران، موضوع تعاملات دو کشور در حوزه ایدئولوژیکی و اطلاعاتی (رسانه‌ای) و غیره مرتبط بود. اما اکنون مقامات ازبکستان و ایران تصمیم گرفته‌اند تا صفحه جدیدی را در تاریخ روابط چندهزارساله میان ایران و ازبکستان و همچنین آسیای مرکزی باز کنند.
برای تحقق این امر مهم دلایل زیادی وجود دارد. در حال حاضر ازبکستان سیاست توسعه اقتصاد باز و صادرات‌محور مبتنی بر تعامل و همکاری با همه همسایگان، قدرت‌های منطقه‌ای و جهانی را دنبال می‌کند. شایان ذکر است در جریان مذاکرات روسای جمهور ازبکستان و ایران در تهران در مورد ارتقاء حجم مبادلات تجاری دو کشور تا سقف 3 میلیارد دلار توافق حاصل شد. این یک شاخص و هدف‌گذاری بسیار جدی است و امیدوارم محقق شود، زیرا دلایل زیادی برای این امر وجود دارد.
ازبکستان و ایران خواهان گفت‌وگوی باز، برابر و صادقانه و روابط اقتصادی متقابلا سودمند هستند. وجود اراده سیاسی رهبران ازبکستان و ایران انگیزه‌های جدیدی برای همکاری‌های اقتصادی را فراهم خواهد کرد که بدون تردید افزایش قابل توجه و مطلوب مبادلات تجاری را در پی خواهد داشت.
: به نظر شما در حال حاضر تقویت همکاری‌های دو کشور در چه زمینه‌های بایستی بیشتر مورد توجه قرار گیرد؟
: معتقدم در شرایط آشفتگی ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی جهانی که اتحادیه‌ها و ائتلاف‌های قبلی اقتصادی و سیاسی از بین رفته و ساختارهای جدیدی جایگزین آنها می‌شوند، ازبکستان و ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی خود نسبت به تعامل با یکدیگر علاقه‌مند هستند. در این راستا همکاری‌های بین دو کشور در زمینه حمل و نقل، ترانزیت و ارتباطات از اهمیت ویژه‌ای برخودار است.
ایران در مورد پروژه‌های بزرگ فرا اوراسیایی در امتداد کریدور شمال-جنوب نقش عنصر اصلی را دارد. ایران در حال تبدیل شدن به هاب منطقه‌ای است که از طریق آن کشورهای جنوب و جنوب شرق آسیا وارد بازارهای اوراسیای بزرگ و از جمله اروپای غربی و مرکزی و روسیه خواهند شد. برای اقتصاد در حال توسعه سریع هند نیز ایران یکی از اصلی‌ترین طرف‌های همکاری‌های اقتصادی است. بدون تردید نقش ایران به عنوان یک نقطه ترانزیتی کلیدی در کریدور بزرگ حمل و نقلی فرا اوراسیایی بیش از پیش برجستگی خواهد یافت.
از سوی دیگر، ازبکستان در چارچوب اجرای مدل توسعه صادرات‌محور و شکل‌گیری اقتصاد باز خود علاقه‌مند به دسترسی به ارتباطات دریایی مناسب و قبل از همه به اقیانوس هند است. مناسب‌ترین مسیر در شرایط کنونی مسیر فرا ایرانی است که ازبکستان از طریق ترکمنستان امکان ورود به جمهوری اسلامی و استفاده از توانمندی‌های بنادر آن را خواهد داشت.
ازبکستان هم اکنون از ظرفیت‌های بندرعباس استفاده می‌کند، اما این مسیر فرصت‌ها و محدودیت‌های خاص خود را دارد. بندر چابهار که درست در شمال دریای عمان موقعیت دارد برخلاف بندرعباس که در خلیج فارس واقع شده است، از امکانات به مراتب بیشتری برخوردار است. موقع خروج از خلیج فارس در تنگه عمان مشکلاتی برای ناوبری پیش می‌آید. میزان پرداخت بیمه برای دریافت و ارسال کالا از طریق بندرعباس بیشتر است که به این دلیل ازبکستان علاقه‌مند به افزایش تجارت از طریق بندر چابهار است.
اما برای استفاده فعال‌تر سایر کشورها به شمول ازبکستان از امکانات این بندر، لازم است تا عملیات احداث راه آهن چابهار - زاهدان در اسرع زمان تکمیل و چابهار به خطوط ریلی ایران متصل شود. این امر به سایر کشورها امکان می‌دهد تا از طریق حمل و نقل ریلی به طور فعال از چابهار استفاده کنند. البته حمل و نقل ریلی برای انتقال محموله‌های بزرگ کالا بسیار مناسب‌تر است. بنابراین قطعا راه آهن چابهار - زاهدان باید به یکی از زمینه‌های اصلی سیاست حمل و نقلی ایران تبدیل شود. راه‌اندازی این خط آهن انگیزه‌های بسیار جدی برای استفاده بهینه از ظرفیت‌های حمل و نقلی و ترانزیتی ایران را فراهم خواهد کرد.
شایان ذکر است که برای افزایش ظرفیت گذرگاه ریلی مرزی تجن - سرخس که از سال 1996 آغاز به کار کرده است، از نظر ترانشیپ و تردد سریع محموله‌ها اقداماتی انجام شده است. البته در آینده باید به فکر ساخت ترمینال ویژه‌ای برای تعویض سریع بوژی واگن‌ها باشیم. زیرا فاصله دو دیل در راه آهن ایران و کشورهای آسیای مرکزی با هم متفاوت است. در این راستا به نظر من لازم است ایران و کشورهای آسیای مرکزی به صورت مشترک اقدام به ساخت چنین ترمینالی کنند.
در صورت تحقق این امر، علاقه‌مندی صادرکنندگان و واردکنندگان کالا از طریق راه آهن نسبت به استفاده از بندر چابهار به سرعت بالا خواهد رفت. ازبکستان که خواهان دسترسی به بازارهای هند، جنوب و جنوب شرق آسیا و آفریقا است، علاقه‌مند است تا از ظرفیت‌های بندر چابهار به صورت کامل بهره‌برداری داشته باشد.
: وضعیت حمل و نقل جاده‌ای را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
: بدون شک حمل و نقل جاده‌ای نیز از پتانسیل بالایی برخوردار است. البته در حال حاضر از این پتانسیل استفاده می‌شود، اما حجم آن برای تبدیل شدن به مبنای قوی جهت افزایش مناسب همکاری‌های تجاری و اقتصادی بین ایران و ازبکستان قطعاً ناکافی است.
ضمنا گذرگاه مرزی تجن-سرخس نه تنها باید روی افزایش تردد بار توسط خط آهن تمرکز کند، بلکه به رشد حجم مبادله کالا از طریق جاده نیز توجه جدی نشان دهد. برای انجام این کار باید سیستم تردد کالا و پردازش اسناد در هنگام عبور از مرز را کارآمدتر و زمان انجام آنها را تا جای ممکن کوتاه‌تر کرد.
همچنین لازم است تعداد اسناد مربوط به کالاها نیز به حداقل رسانده شود. جای خوشحالی است که گمرک و مرزبانی ایران و ترکمنستان در حال انجام مذاکرات برای تامین فعالیت شبانه‌روزی این گذرگاه مرزی هستند که امکان افزایش چندبرابری گردش کالا از طریق جاده را فراهم خواهد کرد.
بدون تردید در شرایط جدید ژئوپلیتیکی، اجرای پروژه‌های بزرگ حمل و نقلی و ارتباطی در جهت «شمال-جنوب» و «شرق-غرب» که آسیای مرکزی، ایران و قفقاز جنوبی در مرکز آن قرار گرفته‌اند، منجر به بهم‌پیوستگی هرچه بیشتر این مناطق بزرگ و ایجاد شرایط مطلوب‌تری برای توسعه اقتصادی و بهبود استانداردهای زندگی همه کشورهای گستره بزرگ اوراسیا خواهد شد. از این رو موضوعات حمل و نقل و ارتباطات یکی از محورهای اصلی مذاکرات روسای جمهور ازبکستان و ایران بود.
: از اسناد جدید همکاری‌های دوجانبه که طی سفر رئیس جمهور ازبکستان به ایران به امضا رسید، چه ارزیابی می‌توان داشت؟
: در چارچوب سفر رسمی رئیس جمهور ازبکستان به ایران اسناد جدید همکاری به امضا رسید. یکی از این اسناد، موافقتنامه تجارت ترجیحی بین دولت‌های دو کشور است که از اهمیت بالایی برخوردارند. همچنین برنامه همکاری بین سازمان تنظیم مقررات فنی ازبکستان و سازمان ملی استاندارد ایران نیز که طبق آن هماهنگ‌سازی اسناد و مقررات مربوطه فنی صورت خواهد گرفت، بسیار مهم بوده و بدون تردید بر حجم و پویایی تجارت بین دو کشور تاثیر مثبت به جای خواهد گذاشت.
سند دیگری که از ارزش زیادی برخوردار است، برنامه اجرای همکاری‌های میان ازبکستان و ایران در حوزه فناوری و نوآوری است. در حقیقت این اقدام خیلی مهم است، زیرا ایران طی 40 سال گذشته در شرایط تحریم‌های شدید، موفق به اندوختن تجربه بزرگ و مثبتی در زمینه پشتیبانی و ایجاد انگیزه جهت توسعه علوم بنیادی و کاربردی، پزشکی، آموزشی شد. البته این همه برای ازبکستان بسیار جالب و قابل استفاده است. بنابراین برنامه امضا‌شده یکی از اسناد مهمی است که به توسعه همکاری‌های دوجانبه کمک خواهد کرد.
همانگونه که قبلاً اشاره کردم، ایران در بخش‌های مختلف بهداشت و پزشکی و از جمله در زمینه داروسازی پیشرفت‌های بسیار جدی دارد. به باور من امضای تفاهم‌نامه در حوزه دارویی زمینه خوبی برای حرکت به سمت ایجاد سرمایه‌گذاری مشترک در این زمینه خواهد بود.
شایان ذکر است که به امضا رسیدن تفاهم‌نامه در مورد مناطق آزاد اقتصادی مشترک اقدامی خوبی است تا زمینه برای حضور و فعالیت شرکت‌های ازبکی و ایرانی در کشورهای یکدیگر را فراهم کند و همچنین منجر به ایجاد مشارکت در هر دو کشور شود. چنین نتیجه‌ای بدون شک گسترش همکاری‌های تجاری و اقتصادی دوجانبه را در پی خواهد داشت.
قبلاً به آن اشاره شد که یکی از موضوعات کلیدی دیدار رؤسای جمهور ازبکستان و ایران گسترش تعاملات در حوزه حمل و نقل و ترانزیت و به‌ویژه توسعه کریدور سه‌جانبه ریلی و جاده‌ای چندوجهی ازبکستان-ترکمنستان-ایران بود. طبق اطلاعات موجود، بین سران دو کشور توافق شده تا ازبکستان پیش‌نویس توافق‌نامه‌ای را در مورد سازماندهی حمل و نقل کالا از طریق جاده آماده کند که حاوی مواردی مانند کاهش تعداد مراحل عبور کامیون‌ها از مرز، کاهش زمان بازرسی محموله‌ها و امثال این‌ها خواهد بود. این بدان معنی است که همکاری‌های حمل و نقلی و ترانزیتی بین ازبکستان و ایران در عالی‌ترین سطح سیاسی مورد حمایت قرار خواهد گرفت.
اصلاحات اقتصادی در حال تحقق در ازبکستان قبل از همه هدف توسعه صنعت و به‌ویژه فرآوری، تسریع پیشرفت‌های علمی و فناوری و بهره‌برداری از فناوری‌های نوآورانه در صنعت را دنبال می‌کند. بنابراین موارد فوق که به آن اشاره کردم، در حقیقت اولویت‌های اصلی و جهت‌گیری‌های اساسی توسعه اقتصادی ازبکستان را بازگو می‌کند.
همانگونه اشاره کردم، ایران تجربه بسیار مفیدی در زمینه تحقق موفقیت‌آمیز سیاست در زمینه صنایع با هدف توسعه بخش‌های مختلف تولید، فناوری پیشرفته و غیره به دست آورده است. همه دنیا می‌داند که ایران در زمینه نانوتکنولوژی، ساخت موشک، تولید موتور برای انواع تجهیزات و در مجموع توسعه مجتمع نظامی-صنعتی چه پیشرفت‌هایی دارد.
بنابراین آمادگی ایران برای در اختیار قرار دادن فناوری‌ها به شرکای خود در آسیای مرکزی و از جمله ازبکستان، اقدامی است فوق‌العاده ارزشمند و در راستای توسعه تعاملات سودمند دوجانبه خواهد بود. در حقیقت موقعی منافع اقتصادی وجود داشته باشد، زمینه برای همکاری‌های سیاسی نیز هموارتر می‌شود و موقعی منافع اقتصادی وجود نداشته باشد، مشکلاتی پیش خواهد آمد. حالا درست موقعیتی است که ازبکستان به فناوری‌ها، نوآوری‌ها و سرمایه‌گذاری‌های ایران علاقه‌مند بوده و از سوی دیگر ایران نیز به تحقق پتانسیل همکاری‌ها با ازبکستان توجه دارد.
به نظر من صنعت معدن، متالورژی، پتروشیمی، انرژی بادی و غیره از زمینه‌های مستعدی خواهند بود. ضمنا همه شاهد هستیم که ایران چگونه در توسعه انرژی بادی پیشرفت‌های بسیار جدی دارد. نکته مهم این است که ایران بر اساس فناوری‌ها و ظرفیت‌های صنعتی خود نیروگاه‌های بادی احداث می‌کند که مورد توجه جدی ازبکستان قرار گرفته است. در مجموع زمینه‌های بسیار زیادی وجود دارد که ازبکستان و ایران می‌توانند همکاری‌های برای هر دو طرف سودمندی داشته باشند.
: معمولا دید و بازدیدهای سطح عالی کشورها منجر به ایجاد و تقویت اعتماد بین دو طرف می‌شود. آیا می‌توان چنین نتیجه گرفت که سفر رسمی رئیس جمهور ازبکستان به ایران نه‌تنها به بهبود روابط دوجانبه، بلکه بهبود تعاملات آسیای مرکزی با ایران تاثیر مثبت داشته باشد؟ اگر چنین است، پس حساسیت رقبای تهران در منطقه را در پی نخواهد داشت؟
: من عمیقاً معتقدم که سفر رسمی رئیس جمهور ازبکستان به ایران پیشرفت بزرگی در جهت تحکیم روابط بین دو کشور و همچنین با منطقه آسیای مرکزی خواهد بود. دقیقا این موضوع با وجود منافع مشترک و قبل از همه منافع اقتصادی، حمل و نقلی و ارتباطاتی مرتبط است. همچنین آسیای مرکزی و ایران با تهدیدها و نگرانی‌های مشترک مواجهند که یکی از آنها پیچیدگی وضعیت افغانستان است که برای کشورهای همسایه و از جمله آسیای مرکزی و ایران مشکلاتی ایجاد می‌کند. نکته مهم این است که اراده سیاسی رهبران کشورهای ما بر توسعه روابط مبتنی بر اعتماد و منافع متقابل است.
بدون تردید آسیای مرکزی یک منطقه منحصر به فردی است که در همسایگی مستقیم با سه کانون قدرت جهانی در حال ظهور، یعنی روسیه، چین و هند قرار دارد. آسیای مرکزی به طور همزمان با کشورهای بزرگ منطقه مانند پاکستان با بیش از 200 میلیون نفر جمعیت، ایران با 90 میلیون نفر جمعیت و ترکیه با بیش از 80 میلیون نفر جمعیت هم‌مرز هستند.
آسیای مرکزی در نقشه جهان همیشه به عنوان یکی از مناطق مهم بوده و خواهد بود و همچنان محل تمرکز منافع قدرت‌های جهانی باقی خواهد ماند. آمریکا پس از فرار از افغانستان در آگوست 2021، فرصت به طور مستقیم به نمایش گذاشتن قدرت نظامی خود در قلمرو آسیای مرکزی و کشورهای همسایه را از دست داد اما این بدان معنا نیست که علاقه آمریکا، انگلیس، اتحادیه اروپا و در مجموع غرب نسبت به این منطقه کاهش یافته است. البته اینگونه نیست و آسیای مرکزی قبل از همه به دلیل موقعیت ژئوپلیتیکی خود مورد توجه همه قدرت‌ها قرار داشته و رقابت بر سر این منطقه بیش از پیش تشدید خواهد شد.
به نظر من نه‌تنها کشورهای آسیای مرکزی، بلکه کشورهای هم‌مرز با آن نیز علاقه‌ای به تبدیل شدن منطقه به اصطلاح به انبار باروت که ممکن است هر لحظه‌ای منفجر بشود، ندارند. به این دلیل است که روسیه، ایران، چین و هند می‌خواهند در آسیای مرکزی ثبات، امنیت و آرامش وجود داشته باشد. تنها در این صورت است که آسیای مرکزی می‌تواند پتانسیل خود را به عنوان یک کریدور حمل و نقلی و ترانزیتی مهم اوراسیایی حفظ کند.
امیدوارم نیروهایی که به دنبال ایجاد بی‌ثباتی در آسیای مرکزی و از این طریق فراهم کردن مشکل برای روسیه و چین هستند، در تحقق اهداف خود با موانع جدی مواجه شوند.
البته ما به هیچ وجه علاقه‌مند نیستیم اختلافی که بین مواضع ایران و ترکیه در برخی موضوعات وجود دارد، به قلمرو آسیای مرکزی منتقل شود. چنین کاری اشتباه‌ترین سناریو ممکن خواهد بود. من واقعاً معتقدم همکاری‌های ترکیه با آسیای مرکزی و روابط رو به رشد ایران با این منطقه که مبتنی بر سیاست «نگاه به شرق» رئیس جمهور ایران «سید ابراهیم رئیسی» است، نه تنها منجر به اختلاف نخواهد شد، بلکه به ثبات و امنیت منطقه، تقویت پتانسیل اقتصادی آن و توسعه تدریجی فرآیندهای همگرایی در آسیای مرکزی کمک خواهد کرد.
پایان پیام/ح
